Artemisia Gentileschi, μια πρωτοπόρα φεμινίστρια

Artemisia Gentileschi / Αρτεμίζια Τζεντιλέσκι : αναγνωρίζεται ως η διασημότερη γυναίκα ζωγράφος του 17ου αιώνα, μια μοναδική γυναίκα και μία από τους πιο προικισμένους καλλιτέχνες του ιταλικού μπαρόκ. Εμπνευσμένη μορφή μέχρι και σήμερα, αναφορά και για το κίνημα metoo

---------------------

Από την Αγνή Κατσιούλα

---------------------

Εργάστηκε στη Ρώμη, τη Φλωρεντία, τη Βενετία, τη Νάπολη και το Λονδίνο, για τα υψηλότερα κλιμάκια της ευρωπαϊκής κοινωνίας της εποχής, συμπεριλαμβανομένου του Μεγάλου Δούκα της Τοσκάνης και του Φίλιππου Δ΄ της Ισπανίας. Αρχικά δημιουργεί στο πνεύμα του Caravaggio και γίνεται γνωστή για την ικανότητά της να απεικονίζει τη γυναικεία φιγούρα με μεγάλο νατουραλισμό και να χειρίζεται το χρώμα για να εκφράσει τη διάσταση και το δράμα. Ο πρώτος υπογεγραμμένος και χρονολογημένος πίνακας της Αρτεμισίας, «Η Σουζάνα και οι Πρεσβύτεροι», χρονολογείται από το 1610, δηλαδή όταν ήταν μόλις 17 χρονών. Ένα χρόνο αργότερα, η Αρτεμίζια βιάστηκε από τον ζωγράφο Agostino Tassi, γνωστό και συνεργάτη του ζωγράφου πατέρα της. Μετά την πολύκροτη δίκη του βιαστή της έφυγε από τη Ρώμη για τη Φλωρεντία, όπου καθιερώθηκε ως ανεξάρτητη καλλιτέχνης, καθιστώντας την μια από τις πρώτες γυναίκες-μέλη της Ακαδημίας Τεχνών Σχεδίου το 1616. Η ζωή της αξιοθαύμαστης αυτής γυναίκας και δημιουργού, υπήρξε αναφορά και για το φεμινιστικό κίνημα

------------

Ο 17ος αιώνας βρίσκει την Ευρώπη να κάνει δειλά βήματα προς τη σύγχρονη περίοδο. Η άνοδος των εθνών-κρατών, του προτεσταντισμού και μιας πλουσιότερης εμπορικής τάξης αμφισβήτησε την εξουσία της Καθολικής Εκκλησίας που μέχρι τότε είχε τεράστια δύναμη. Οι θρησκευτικές διαμάχες γίνονται η αιτία να ξεσπάσει ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648) με τους στρατούς έξι κρατών που αποτελούνταν από θρησκόληπτους, φανατικούς, τυχοδιώκτες και μισθοφόρους να αλληλοσφάζονται, να λεηλατούν, να βιάζουν και να σκοτώνουν άμαχους στην καρδιά της Ευρώπης.

Η Ειρήνη της Βεστφαλίας φέρνει την πολυπόθητη ηρεμία και τον Λουδοβίκο ΙΔ΄ της Γαλλίας (1838-1715) –γνωστός και ως «βασιλιάς Ηλιος»– να γίνεται ο ισχυρότερος μονάρχης της Ευρώπης. Σε πολιτικό επίπεδο, χαμένος ήταν ο ρωμαιοκαθολικισμός, καθώς οι άνθρωποι αρχίζουν να ακούν με σκεπτικισμό τα κηρύγματα μιας θρησκείας που, ενώ μιλούσε για αγάπη, ενέπνεε αδελφοκτόνο μίσος και αντιλαμβάνονται πως δεν είναι η χριστιανική πίστη και οι αιρέσεις που σπέρνουν πολέμους, αλλά πολιτικά και οικονομικά κίνητρα.

Φορείς πολιτισμού είναι πλέον τα παλάτια και οι Αυλές τους και η εποχή χαρακτηρίζεται από το ρεύμα του Μπαρόκ. Ιστορικά πρόκειται για την περίοδο από το 1600 έως το 1750, που ακολούθησε την Αναγέννηση (15ος-16ος αιώνας μ.Χ.).

Η λέξη «μπαρόκ» προέρχεται από την πορτογαλική λέξη «barocco», που σημαίνει το ακανόνιστο μαργαριτάρι και χρησιμοποιήθηκε για να δηλώνει την έννοια του ασυνήθιστου. Σκοπός των δημιουργημάτων της εποχής αυτής είναι να εντυπωσιάσουν, για να μπορέσει να εξυψωθεί ο άνθρωπος και το πνεύμα του μέσα από τα πάθη και τα συναισθήματά του. Το ύφος του εφαρμόστηκε στην αρχιτεκτονική, τη μουσική, τον χορό, τη λογοτεχνία, τη γλυπτική και βέβαια τη ζωγραφική.

Στις εικαστικές τέχνες τα κύρια χαρακτηριστικά είναι οι καμπύλες γραμμές, η δραματική χρήση του φωτισμού με έντονες αντιθέσεις και φωτοσκιάσεις, η υπερβολική χρήση διακοσμητικών στοιχείων, η έντονη σύνδεση της αρχιτεκτονικής με τη ζωγραφική, η αλληγορική συναισθηματική και θρησκευτική απεικόνιση που απευθύνεται περισσότερο στην καρδιά παρά στο μυαλό και βέβαια η χρήση τεχνικών «οπτικής απάτης» (trompe l’oeil).

Το μπαρόκ ως τρόπος έκφρασης, γεμάτο με δράμα και συναίσθημα, γεννήθηκε στη Ρώμη και εξαπλώθηκε επιτυχημένα σε ολόκληρη την Ευρώπη έχοντας σε μεγάλο βαθμό τη στήριξη της Καθολικής Εκκλησίας, που χρησιμοποίησε την τεχνοτροπία του για να προβάλλει το μεγαλείο και το δέος του δραματικού ύφους του σε πολλά θρησκευτικά θέματα.

Η Αναγέννηση, ως περίοδος ανάπτυξης και ακμής για τις τέχνες και τα γράμματα, δεν έφερε καμιά κοινωνική αλλαγή για ισότητα και δικαιώματα στις γυναίκες της εποχής. Ο 17ος αιώνας βρίσκει το γυναικείο φύλο υποταγμένο στους άντρες. Τον πρώτο λόγο έχουν οι πατεράδες και οι σύζυγοι, η μόρφωση για τα κορίτσια ελάχιστη και στερούνται ατομικών ελευθεριών και πολιτικών δικαιωμάτων. Πρέπει να περιμένουν ακόμα έναν αιώνα και τον Διαφωτισμό ώστε να αρχίσουν πολύ αργά να διεκδικούν εκπαίδευση και εξάλειψη των φυλετικών ανισοτήτων.

Ενα λαμπρό παράδειγμα μιας πρωτοπόρας φεμινίστριας μέσα σ’ αυτή την πατριαρχική Γηραιά Ηπειρο είναι η ζωή και το έργο της Artemisia Gentileschi / Αρτεμίζια Τζεντιλέσκι (8 Ιουλίου 1593-περ. 1653). Γεννημένη στη Ρώμη, κόρη του ζωγράφου Orazio Gentileschi / Οράτσιο Τζεντιλέσκι (1563-1639), παίρνει τα πρώτα της μαθήματα στο στούντιο του πατέρα της. Ως μαθητευόμενη, αναμίγνυε βερνίκια και χρωστικές ουσίες και διδασκόταν δημιουργικές τεχνικές όπως το κιαροσκούρο (chiaroscuro) που ήταν το χαρακτηριστικό της ρωμαϊκής ζωγραφικής στις αρχές του 17ου αιώνα.

Τη συνεπήρε η χαρακτηριστική μπαρόκ τεχνοτροπία του μεγάλου δασκάλου Michelangelo Merisi da Caravaggio / Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζο (1571-1610) και η επαναστατική τεχνική των δραματικών φωτοσκιάσεων που εισήγαγε, οι οποίες σφράγισαν την μπαρόκ σχολή της ζωγραφικής. Η ριζοσπαστική τέχνη του έγινε κίνημα (καραβατζισμός) με πολλούς οπαδούς (καραβατζιστές) ανάμεσα στους οποίους και πατέρας και κόρη Τζεντιλέσκι.

Ο πατέρας της Οράτσιο ενθάρρυνε την ορφανή από μητέρα και έφηβη Αρτεμίζια να αναπτύξει το ταλέντο της. Ηδη το πρώτο δείγμα της εκπληκτικής της δημιουργίας φαίνεται στον πίνακα «Susanna and the Elders / Η Σουζάνα και οι γέροντες» (1610) που απεικονίζει μια βιβλική σκηνή στην οποία η Σουζάνα παρενοχλείται από δύο γέρους που της λένε ότι πρέπει να υποκύψει στις σεξουαλικές ορέξεις τους ενώ λούζεται. Εκείνη αρνείται, παραμένει πιστή στις πεποιθήσεις της και την αγνότητά της και οι γέροι τιμωρούνται.

Η ζωή παίζει περίεργα παιχνίδια και η 17χρονη Αρτεμίζια, με την προτροπή του πατέρα της, αρχίζει να διδάσκεται ζωγραφική τέχνη από τον συνεργάτη και φίλο του Agostino Tassi / Αγκοστίνο Τάσι (1578-1644). Τον Μάιο του 1611, ο Τάσι, ο οποίος είναι και προστατευόμενος του Πάπα, τη βιάζει.

Ο Οράτσιο μηνύει τον βιαστή της κόρης του, όμως το θύμα υπόκειται σε «δημόσιο βιασμό» και μαρτύρια στην πολύκροτη δίκη από το βίαιο ανδροκρατούμενο κατεστημένο της Ρώμης. Η Αρτεμίζια θεωρήθηκε ανήθικη και «κατηγορήθηκε» ως αναξιόπιστη μάρτυρας που προσπαθούσε να σπιλώσει το όνομα του Τάσι. Παρόλο βέβαια που κρίθηκε ένοχος και καταδικάστηκε σε εξορία, η ποινή δεν του επιβλήθηκε ποτέ και αφέθηκε ελεύθερος. Αυτό το τραύμα θα διαμορφώσει τη νέα ζωή της Αρτεμίζια.

Λίγο μετά τη δίκη, το 1612, παντρεύεται τον καλλιτέχνη Pierantonio di Vincenzo Stiattesi (1584-1623) και μετακομίζουν στη Φλωρεντία. Στη διάρκεια του γάμου τους αποκτούν πέντε παιδιά, ανάμεσά τους και η Prudentia, που ακολούθησε την τέχνη της μητέρας της.

Η βία εκείνης της τραγικής περιόδου της ζωής της αποτυπώνεται στο έργο της «Η Ιουδήθ αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη» (1612-13). Ισως το πιο διάσημο έργο της, όπου η Ιουδήθ σαδιστικά και με ικανοποίηση κόβει τον λαιμό του νεαρού άντρα με ένα σπαθί, κρατώντας τον ενώ το αίμα ρέει άφθονο στο κρεβάτι και τα σεντόνια.

Το 1616 γίνεται η πρώτη γυναίκα ζωγράφος που κέρδισε με το απαράμιλλο έργο της τη συμμετοχή της στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Φλωρεντίας. Το 1620 επιστρέφει στη Ρώμη, καθώς τα χρέη και οι πιστωτές της την κυνηγούν. Επί μια δεκαετία δημιουργεί αριστουργήματα. Οι ηρωίδες της ταπεινώθηκαν από το ανδρικό φύλο, αλλά κυρίως είναι αυτές που πήραν το αίμα τους πίσω: η Εσθήρ, η Δαλιδά, η Σαλώμη.

Το 1630 εγκαταστάθηκε στη Νάπολη όπου δημιούργησε ένα επιτυχημένο στούντιο μέχρι τον θάνατό της. Επισκέφθηκε το Λονδίνο το 1639 για να βοηθήσει τον πατέρα της που είχε γίνει αυλικός ζωγράφος του Καρόλου Α΄ (1600-1649). Λέγεται πως μαζί ζωγράφισαν την οροφή του Queen’s House στο Γκρίνουιτς (Marlborough House ονομάζεται τώρα), όμως μετά τον θάνατό του επέστρεψε στη Νάπολη.

Δημιούργησε θαυμάσιες αυτοπροσωπογραφίες. Πρόβαλλε με μαεστρία το πρόσωπό της και τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής της είχε μετατραπεί σε μια έξυπνη επιχειρηματία. Το πρόσωπό της το τοποθετούσε σε πολλά έργα, που όλα είχαν κεντρικό θέμα τη γυναίκα. Η καλλιέργεια της δικής της εικόνας ήταν πολύ σημαντική για την επιτυχία της. Επιτυχημένο υπέροχο παράδειγμα η εκπληκτική «Αυτοπροσωπογραφία ως η αλληγορία της Ζωγραφικής» (1638-1639).

Η «Self Portrait as Saint Catherine of Alexandria / Αυτοπροσωπογραφία ως Αγία Αικατερίνη της Αλεξάνδρειας» (1615-1617), όπου με το γλυκύτατο βλέμμα της μας κοιτά κατάματα, αγοράστηκε το 2018 από την The National Gallery / Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου για 3,6 εκατ. στερλίνες που θεωρείται τιμή-ρεκόρ για τη δουλειά της συγκεκριμένης καλλιτέχνιδας.

Για τα αριστουργηματικά καλλιτεχνικά της επιτεύγματα σήμερα αναγνωρίζεται ως μοναδική γυναίκα και μία από τους πιο προικισμένους ζωγράφους του ιταλικού μπαρόκ. Η Αρτεμίζια κατάφερε να ξεπεράσει τις προσωπικές δυσκολίες και, αφού διαχειρίστηκε με τον καλύτερο τρόπο το ταλέντο της, μπόρεσε να φέρει τις διεκδικήσεις της και τη γυναικεία παρουσία στο κέντρο του καμβά και του έργου της. Ας μην ξεχνάμε πως η ζωή της ήταν αναφορά και για το κίνημα metoo! Υπήρξε μια αξιοθαύμαστη γυναίκα, εξαιρετική καλλιτέχνις και εμπνευσμένη μορφή μέχρι σήμερα.

----------

**Photo: A. KATSIOULA από την έκθεση "Now You See Us: Women Artists in Britain 1520-1920" στην Tate Britain που έγινε το 2024