Βραζιλιάνικος Μοντερνισμός

Brazilian Modernism : Στις αρχές του 20ου αιώνα στη Βραζιλία, οι καλλιτέχνες προσάρμοσαν τις σύγχρονες τάσεις, τις διεθνείς επιρροές και τις καλλιτεχνικές αυτόχθονες παραδόσεις για να δημιουργήσουν μια νέα σύγχρονη τέχνη αντανακλώντας την πολυπολιτισμική τους ταυτότητα

------------

Δείτε το videopodcast στο YouTube κάνοντας κλικ επάνω

Ακούστε το podcast στο Spotify κάνοντας κλικ επάνω, ή στο Spotify for creators κάτω

---------------------

Από την Αγνή Κατσιούλα

---------------------

Η Βραζιλία των αρχών του προηγούμενου αιώνα, ήταν ένα νέο, φιλόδοξο και αισιόδοξο έθνος. Ένα έθνος που ήθελε να αυτοπροσδιοριστεί και ένας σημαντικός τρόπος για να γίνει αυτό ήταν μέσω της καλλιτεχνικής προσπάθειας. Θεωρήθηκε ως χώρα ευκαιριών, ασφαλές καταφύγιο ιδεών και ανήσυχων ανθρώπων, μέσα στην τεράστια επικράτειά της, που κλείνει τεράστιους φυσικούς πόρους. Οι Βραζιλιάνοι σε εκείνες τις συνθήκες και εποχή, δεν ενδιαφέρονται να ακολουθήσουν την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, αλλά αναζητούν τη δική τους ταυτότητα, που ήταν απαλλαγμένη από εξωτερικές επιρροές.

Η τέχνη αντανακλούσε την πραγματικότητα της ζωής στη Βραζιλία, δημιουργία από μια πλειάδα πολιτιστικών ομάδων αυτόχθονων, από τους απόγονους των αρχικών Πορτογάλων αποικιστών και των σκλαβωμένων Δυτικοαφρικανών, και μια μεγάλη ποικιλία εγκατεστημένων μεταναστών από ολόκληρη τη γη.

Οι εκπληκτικοί καλλιτέχνες Tarsila do Amaral, Anita Malfatti, Alfredo Volpi, Lasar Segall, Vicente do Rego Monteiro, Flávio de Carvalho, Candido Portinari, Djanira, Rubem Valentim, Geraldo de Barros, μπόρεσαν να αποτυπώσουν στα έργα τους την ιδιαίτερα ποικιλόμορφη φύση, την ιδιοσυγκρασία και τις συνήθειες μιας τέτοιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας και απεικόνισαν ζωντανά αυτόν τον αιώνα πολιτισμού. Οι νέες μοντέρνες τάσεις σάρωσαν την απέραντη χώρα προσδιορίζοντας την μοναδική και ιδιαίτερη ταυτότητα της Βραζιλίας, στην ζωγραφική, την γλυπτική, την γραφιστική, την αρχιτεκτονική, την μουσική και την λογοτεχνία.

** Η Royal Academy of Arts (Βασιλική Ακαδημία των Τεχνών), εδώ στο Λονδίνο, με μια πλούσια έκθεση με τίτλο “Brasil! Brasil! The Birth of Modernism”, έφερε και άπλωσε στις όμορφες γκαλερί, πάνω από 130 έργα, δέκα σημαντικών Βραζιλιάνων καλλιτεχνών του 20ου αιώνα, που αποτυπώνουν την ποικιλομορφία της βραζιλιάνικης τέχνης εκείνης της εποχής. Η πλειονότητα των έργων προήλθε από σπάνιες βραζιλιάνικες ιδιωτικές συλλογές, καθώς και βραζιλιάνικες δημόσιες συλλογές, τα περισσότερα από τα οποία δεν έχουν εκτεθεί ποτέ στο Ηνωμένο Βασίλειο. 

-----------

Είμαστε στην καρδιά της άνοιξης με ένα ολόλαμπρο και απαστράπτοντα Απριλομάη να μας ξαφνιάζει καθώς έφερε το καλοκαίρι εδώ στο Λονδίνο!

Ναι ο καιρός αποζημίωσε τους Λονδρέζους μετά από έναν παγωμένο κυριολεκτικά χειμώνα. Εδώ και τέσσερις σχεδόν εβδομάδες, ζούμε με πρωτόγνωρες θερμοκρασίες που άγγιξαν σχεδόν τους 25 βαθμούς Κελσίου. Ξεχυθήκαμε σε πάρκα και εξοχές, παραλίες, θάλασσες καθώς πλημμύριζαν οι παμπ στα κανάλια του Τάμεση μέχρι αργά το βράδυ.

Τα δέντρα διάσπαρτα στην πόλη στέκουν ολάνθιστα πλέον, αντιστεκόμενα στους μαύρους καιρούς των δασμών, της ύφεσης και των Χρηματιστηρίων. Οι καμέλιες, οι αζαλέες και οι μανόλιες οργιάζουν με την ανθοφορία τους σε κάθε μικρή αυλή, υάκινθοι, ασφόδελοι και νάρκισσοι δίνουν τον χρωματικό τόνο της εαρινής πανδαισίας, με τις τουλίπες και τα ρείκια να συμπληρώνουν την ανάταση της εαρινής πανδαισίας.

Οι αργίες των σχολείων και οι εαρινές διακοπές βρήκαν τους κατοίκους της βρετανικής πρωτεύουσας με αναπτερωμένες ελπίδες που βγήκαμε στο φως και τον ήλιο από το μούδιασμα του χειμερινού εγκλεισμού καθώς αυτός ο υπέρλαμπρος ζωοδότης Ήλιος καταφέρνει να μας ανεβάζει την διάθεση κοιτώντας αισιόδοξα το μέλλον, ιεραρχώντας τις προτεραιότητες της ζωής, επιζητώντας την κοινωνική επαφή αλλά επίσης την συντροφικότητα, την αλληλεγγύη και την συναδέλφωση.

Νομίζω πως όλοι μας πλέον μετά από όλον αυτόν τον αναπάντεχο οικονομικό και αξιακό ορυμαγδό που ζούμε αυτούς τους καιρούς, αρχίζουμε σιγά σιγά να αναθεωρούμε σχέσεις και σκέψεις και να αποζητούμε πραγματικά ουσιαστικά και ουσιώδη πράγματα και ανθρώπους στις ζωές μας.

Ηλιόλουστος λοιπόν αυτός ο Απρίλης που άδειασε τα σπίτια και γέμισε τις πίσω αυλές, τα πάρκα και τα μπαλκόνια με Λονδρέζους που γέμιζαν βιταμίνη D, καθώς περνάμε από την εποχή των ανθισμένων κερασιών, στην εποχή των ανθισμένων μηλιών. Μας τυλίγουν οι ευωδιές από τις πασχαλιές που άνθισαν ξαφνικά και εκρηκτικά, και γέμισαν τα μάτια μας μπλε καμπανούλες και άσπρες μαργαρίτες καθώς σκόρπισαν κι απλώθηκαν σε υπερβολή στους πράσινους χλοοτάπητες των πάρκων.

Ναι, είναι ιδανική αυτή η εποχή με αυτή τη θερμοκρασία να ξυπνά τις συγκρατημένες δυνάμεις που κρύβει τούτος ο κόσμος, τούτη η πόλη, παρά την παγκόσμια οικολογική καταστροφή των τελευταίων δεκαετιών.

Περπατάς και έτσι ξαφνικά βγαίνοντας στα ντοκ, εκεί στην βασανιστική μας μάχη για τον επιούσιο ακούμε τα κοτσύφια να καλούν το ταίρι τους από τα ψηλότερα σημεία της πόλης. Τα ψαρόνια σμήνη να ζωγραφίζουν με τις διαδρομές τους τον φλεγόμενο ορίζοντα της Δύσης, με τους κοκκινολαίμηδες και τα κιτρινάκια να διακόπτουν το τραγούδι τους μόνο στο τσιριχτό κρώξιμο των παπαγάλων που έχουν καταλάβει και αυτή την πόλη.

Αφουγκραζόμαστε τις ανάσες του Τάμεση που ρέει καθώς τα μουρμουρητά του μπλέκονται γλυκά με την έκρηξη που συντελείται, μέσα στο πράσινο που φουντώνει στο Greenway, στις ευωδιές από τις τις Spiraea Japonica-τον θάμνο με τις ασπρες ταξιανθίες, στις πινελιές της μοβ γλυσίνας που ξεφυτρώνουν αναρριχώμενες, στα ροζ της κουτσουπιάς που καταλαμβάνουν ασφυκτικά κάθε γωνιά, στα χρώματα που απλώνονται σε πάρκα, αυλές και μπαλκόνια.

Μα πόση ομορφιά πραγματικά μπορεί να υπάρχει και να απολαμβάνεις σε αυτή την πολυπολιτισμική πόλη του βορρά! Ονειροπόληση, αγαλλίαση και ταξίδια του μυαλού! Σκέφτομαι πως απέχει πολύ αυτό που ζούμε στον ήλιο και το φως, από αυτά που συμβαίνουν μέσα στους ουρανοξύστες των Τραπεζών, των Χρηματιστηρίων, των οίκων και των εταιρειών, που ξεπετάγονται στους αιθέρες, στους υπέροχους μπλε ανοιξιάτικους ουρανούς και σκοτεινιάζουν τους καιρούς μας.

Η οσμή της οικονομικής γραφειοκρατίας, τα γρανάζια των πληροφοριών, η τρομοκρατία των αριθμών, που κυβερνάει τα πάντα, το δυστοπικό μέλλον, ακριβώς όπως το συναντήσαμε στην επική πλέον ταινία “Brazil” (Μπραζίλ, 1985) του Τέρι Γκίλιαμ με πρωταγωνιστές τους Τζόναθαν Πράις και Ρόμπερτ Ντε Νίρο στα καλύτερά τους.

Μια ιστορία παράλογη, σε μία σκοτεινή πραγματικότητα όπου ο πρωταγωνιστής ψάχνοντας την ουτοπία της πραγματικής αγάπης και το αντικείμενο του πόθου του γίνεται θύμα των τύπων και κανόνων με αποτέλεσμα να χάσει τα λογικά του. Μόνη διέξοδος είναι η απόδραση σε έναν κόσμο φανταστικό, όπου τα πάντα είναι ειδυλλιακά.

Πετά μακριά από το ζοφερό παρόν του με χαρούμενους ήχους να μας συντροφεύουν από την Bachianos Brazil Samba του Michael Kamen που υπογράφει το Soundtrack. Σιγοτραγουδάμε Brazil, Brazil! και πετάμε για Βραζιλία, στη χώρα της σάμπα, της ανεμελιάς, στη χώρα του ήλιου, της ομορφιάς, στα χρώματα, τη νεότητα, την ανανέωσης, την αναγέννηση, ακριβώς αυτή, αυτή την εαρινή εποχή.

Αφήνουμε πίσω τα ψηλά κτίρια του City τα ζωσμένα από την τεχνολογία και με ανάλαφρα χορευτικά βήματα κάτω από τους ήχους των βραζιλιάνικων κρουστών στο μυαλό μας, διασχίζουμε το ολάνθιστο Green Park ανηφορίζοντας για το Mayfair. Βήμα γοργό στην Piccadilly του υπερπολυτελούς ξενοδοχείου Ritz, της Bond Street των σχεδιαστών μόδας και των πολύτιμων οίκων, των περίφημων πανάκριβων καταστημάτων, καθώς από το βάθος του δρόμου γνέφει το μεγάλο πανό στο Burlington House της Royal Academy of Arts που κι αυτό μας φωνάζει δυνατά “Brazil! Brazil!”.

Η περίφημη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου πάντα πρωτοπορεί και αυτή τη φορά μας προσφέρει ένα μεγάλο δώρο! Μια μεγάλη χορταστική βουτιά στην μεγάλη χώρα της σάμπα, την Βραζιλία της Λατινικής Αμερικής και την γέννηση του Μοντερνισμού στην εικαστική τέχνη της.

Είναι μια μεγάλη έκθεση με τίτλο “Brasil! Brasil! The Birth of Modernism”, που περιλαμβάνει πάνω από 130 έργα -από τη δεκαετία του 1910 έως τη δεκαετία του 1970-, δέκα σημαντικών Βραζιλιάνων καλλιτεχνών του εικοστού αιώνα δηλαδή, που αποτυπώνει την ποικιλομορφία της βραζιλιάνικης τέχνης εκείνης της εποχής. 

Στις αρχές του εικοστού αιώνα λοιπόν, στη Βραζιλία, οι καλλιτέχνες προσάρμοζαν τις σύγχρονες τάσεις, τις διεθνείς επιρροές και τις καλλιτεχνικές παραδόσεις για να δημιουργήσουν μια νέα σύγχρονη τάση, μια τέχνη που ενημερώνεται και γιορτάζει τους ξεχωριστούς, ζωντανούς πολιτισμούς, τις ταυτότητες και τα τοπία της απέραντης ιδιαίτερης χώρας.

Η πλειονότητα των έργων της έκθεσης προέρχονται από βραζιλιάνικες ιδιωτικές συλλογές που σπάνια δίνουν τα έργα τους και παρουσιάζονται μαζί με εκείνα που προέρχονται από δημόσιες συλλογές της Βραζιλίας, τα περισσότερα από αυτά βέβαια, δεν έχουν εκτεθεί ποτέ στο Ηνωμένο Βασίλειο. 

Εκπληκτικοί και οι δέκα προβεβλημένοι καλλιτέχνες που περιλαμβάνονται στους πρωτοπόρους του πρώιμου βραζιλιάνικου μοντερνισμού. Το κίνημα έχει αιχμή του δόρατος την Anita Malfatti (1889–1964) ακολουθούμενη από τον Vicente do Rego Monteiro (1899–1970), τον Εβραίο Λιθουανό μετανάστη Lasar Segall (1891-1957), τον Candido Portinari (1903–1962) και φυσικά την Tarsila do Amaral (1886–1973), που πλέον φημίζεται διεθνώς ως ηγετική γυναικεία φιγούρα του βραζιλιάνικου μοντερνισμού.

Η έκθεση περιλαμβάνει επίσης τους αυτοδίδακτους καλλιτέχνες Alfredo Volpi (1896–1988) και Djanira (1914–1979), έναν καλλιτέχνη ιθαγενών, τον Αφρο-Βραζιλιάνο καλλιτέχνη Rubem Valentim (1922–1991), τον πρώιμο πολυμαθή Geraldo de Barros (1923-1998) του κινήματος Neo-Concrete, και τον καλλιτέχνη και αρχιτέκτονα Flávio de Carvalho (1899–1973), ο οποίος ήταν επίσης ένας από τους πρώτους καλλιτέχνες της Βραζιλίας.

Κάθε ένας από τους καλλιτέχνες εκπροσωπείται από τουλάχιστον δέκα έργα, πολλά από τα οποία έχουν τον δικό τους ειδικό χώρο σε κάθε γκαλερί. Συλλογικά τα έργα ταξιδεύουν τον επισκέπτη στα 70 χρόνια μιας νέας τέχνης στη Βραζιλία, η οποία περνά από την εικονογράφηση στην αφαίρεση.

Η έκθεση περιλαμβάνει επίσης μια ενότητα αφιερωμένη στην ιστορική Exhibition of Modern Brazilian Paintings (Έκθεση Μοντέρνας Βραζιλιάνικης Ζωγραφικής), η οποία πραγματοποιήθηκε στη Βασιλική Ακαδημία το 1944, και ήταν η πρώτη έκθεση σύγχρονης βραζιλιάνικης τέχνης στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Με πρωτοβουλία της κυβέρνησης της Βραζιλίας και με την υποστήριξη του Foreign Office, δωρήθηκαν και εκτέθηκαν 168 έργα 70 καλλιτεχνών για τη συγκέντρωση χρημάτων για την πολεμική προσπάθεια, και συγκεκριμένα για το RAF Benevolent Fund (Φιλανθρωπικό Ταμείο της Βασιλικής Πολεμικής Αεροπορίας).

Σε εκείνη την δύσκολη εποχή, περίπου 23 έργα αγοράστηκαν από την έκθεση και δωρήθηκαν σε μουσεία του Ηνωμένου Βασιλείου. Τώρα, σε τούτη την παρουσίαση, περιλαμβάνονται επτά έργα, -τρία από τα οποία είναι του Roberto Burle Marx (1909-1994)-, τα οποία παρουσιάστηκαν αρχικά στις ίδιες γκαλερί πριν από 80 χρόνια, σε μια τελευταία ενότητα που γιορτάζει αυτή τη θαυμαστή χειρονομία αλληλεγγύης από τους Βραζιλιάνους καλλιτέχνες τον καιρό του Πολέμου.

Η Βραζιλία θεωρήθηκε ως χώρα ευκαιριών και ασφαλές καταφύγιο, με την τεράστια επικράτειά της που κλείνει τεράστιους φυσικούς πόρους. Οι κάτοικοί της μαζί με μια πλειάδα πολιτιστικών ομάδων αυτόχθονων, ήταν απόγονοι των αρχικών Πορτογάλων αποικιστών και των σκλαβωμένων Δυτικοαφρικανών (η δουλεία καταργήθηκε μόλις το 1888), καθώς και μια μεγάλη ποικιλία μεταναστών, όχι μόνο από την Ευρώπη αλλά σημαντικοί πληθυσμοί μεταναστών, όπως Ιάπωνες, Σύριοι, Ιταλοί και Γερμανοί μεταξύ πολλών άλλων.

Η αστικοποίηση οδήγησε στην επέκταση πόλεων όπως το Ρίο ντε Τζανέιρο (πρωτεύουσα μέχρι το 1960 όταν εγκαινιάστηκε η Μπραζίλια) και το Σάο Πάολο. Με τη μετανάστευση ήρθαν νέες πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές και καλλιτεχνικές ιδέες.

Στις αρχές του 20ου αιώνα λοιπόν, η Βραζιλία ήταν ένα νέο, φιλόδοξο και αισιόδοξο έθνος. Ήταν ένα έθνος που ήθελε να αυτοπροσδιοριστεί, ανεξάρτητα να δημιουργήσει τη δική της ταυτότητα και ένας σημαντικός τρόπος για να γίνει αυτό ήταν μέσω της καλλιτεχνικής προσπάθειας.

Οι Βραζιλιάνοι δεν ενδιαφέρονται πλέον να ακολουθήσουν την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, όχι μόνο από την άποψη της λογοτεχνίας, της ποίησης, του θεάτρου, της μουσικής και του ντιζάιν αλλά επίσης, σημαντικά, για την τέχνη. Η Βραζιλία λοιπόν ναι, αναζητούσε τη δική της ταυτότητα, που ήταν απαλλαγμένη από εξωτερικές επιρροές και που αντανακλούσε την πραγματικότητα της ζωής στη Βραζιλία.

Η δημιουργία μιας ανεξάρτητης εθνικής ταυτότητας από το μείγμα πολιτισμών ήταν μια πρόκληση. Καλλιτέχνες άρχισαν να εμφανίζονται στη δεκαετία του 1910 θέλοντας να είναι μοντέρνοι, αντανακλώντας νέες μορφές έκφρασης στις οποίες πολλοί είχαν εκτεθεί στην Ευρώπη (κυρίως στη Γαλλία μεταξύ των πολέμων) και στις ΗΠΑ. Αυτοί οι καλλιτέχνες επέστρεψαν στη Βραζιλία αντανακλώντας αυτές τις σύγχρονες τάσεις αλλά προσαρμόζοντάς τες, για να δημιουργήσουν νέες μορφές τέχνης που γιόρταζαν την εθνική τους ταυτότητα.

Οι τέχνες άνθησαν και ένα νέο κύμα ζωγραφικής, γλυπτικής, γραφιστικής, αρχιτεκτονικής, μουσικής και λογοτεχνίας σάρωσε από άκρη σε άκρη, όλη τη χώρα. Αυτή η δυναμική σκηνή μοντέρνας τέχνης της Βραζιλίας έθεσε μια νέα πορεία για τον μοντερνισμό που επιβεβαιώθηκε σε ολόκληρη τη Νότια Αμερική.

Οι Βραζιλιάνοι μοντερνιστές για να αντικατοπτρίσουν την έντονη ζωή και την πολυπολιτισμικότητα, ήθελαν να κοιτάξουν τόσο προς τα μέσα όσο και προς τα έξω για έμπνευση. Παραδοσιακά ευρωπαϊκά καλλιτεχνικά γούστα και τυπικά θέματα, όπως ιστορικές αλληγορίες και θρησκευτικές σκηνές, απορρίφθηκαν υπέρ ενός κινήματος που αντανακλούσε και γιόρταζε την πολιτιστική πολυμορφία της χώρας.

* Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο καλλιτέχνης Lasar Segall ο οποίος γεννήθηκε στο Βίλνιους της Λιθουανίας σε εβραϊκή οικογένεια. Μετακόμισε για πρώτη φορά στη Βραζιλία το 1923 και έγινε δεκτός από μοντερνιστές καλλιτέχνες εκεί.

Αυτό τον οδήγησε στην αποτύπωση πολύχρωμων τροπικών τοπίων και πήρε ως υποκείμενό του τον πληθυσμό της χώρας. Το έργο του ουσιαστικά προσαρμόστηκε στον πολιτισμό της νέας πατρίδας του.

Η πανέμορφη χώρα αναδείχθηκε μέσα από τα μάτια των καλλιτεχνών της. Αν και πολλοί μοντερνιστές που υπήρξαν πρώιμοι επιρροές στο κίνημα έζησαν και σπούδασαν στο εξωτερικό, επέστρεψαν στη Βραζιλία για να διασφαλίσουν ότι η τέχνη έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην ανάπτυξη της χώρας τους.

Μερικοί από τους καλλιτέχνες μάλιστα, ταξίδεψαν σε όλη τη χώρα στοχαζόμενοι τους διαφορετικούς λαούς και μέρη που συνάντησαν, ενσωματώνοντάς τους στην τέχνη τους και εκτιμώντας την πολιτιστική ιστορία της χώρας, όπως αναπτύχθηκε πολύ πριν από τον ευρωπαϊκό αποικισμό.

* Η Djanira, ήταν μια σε μεγάλο βαθμό αυτοδίδακτη καλλιτέχνης. Γεννήθηκε στη Βραζιλία σε μια εργατική οικογένεια με ιθαγενή κληρονομιά. Οι ζωηροί πίνακές της αντανακλούσαν τον κόσμο γύρω της.

Βυθίστηκε στις ζωές, τα επαγγέλματα και τις πεποιθήσεις των γύρω της, λέγοντας: "Οι ρίζες μου είναι σφιχτές στη γη και δεν αποφεύγω την καταγωγή μου. Δεν ντρέπομαι που είμαι ιθαγενής. Έχω εμπιστοσύνη στην ανάπτυξη μιας τέχνης που είναι πραγματικά δική μας."

* Οι γυναίκες καλλιτέχνες υπήρξαν η καρδιά του βραζιλιάνικου Μοντερνισμού. Έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη σύγχρονη ιστορία της τέχνης της Βραζιλίας. Η Tarsila do Amaral και η Anita Malfatti ήταν στενές φίλες και και οι δύο ήταν μέλη της Grupo dos Cinco (Group of Five), ενός πρωτοποριακού κύκλου συγγραφέων και καλλιτεχνών που δραστηριοποιήθηκαν τη δεκαετία του 1920.

Η Malfatti ήταν πρωτοπόρος της οποίας οι πίνακες συγκλόνισαν το κατεστημένο της Βραζιλίας. Γεννημένη στο Σάο Πάολο, έζησε στο Βερολίνο στις αρχές του 20ου αιώνα όπου παρακολούθησε μαθήματα σχεδίου.

Ένα χρόνο μετά την επιστροφή της στη Βραζιλία το 1916, πραγματοποίησε την πρώτη έκθεση μοντερνιστικής ζωγραφικής στη Βραζιλία, στην οποία σαφώς και τοποθέτησε τον εαυτό της ως μοντερνίστρια καλλιτέχνιδα.

Το έργο της απεικόνιζε απλούς Βραζιλιάνους να κάνουν καθημερινές εργασίες, ένα θέμα που προηγουμένως θεωρούνταν ανάξιο για πίνακες ζωγραφικής.

Πιθανώς η πιο γνωστή από όλους τους καλλιτέχνες της έκθεσής είναι η Tarsila do Amaral. Όπως και η Malfatti, πήγε στην Ευρώπη όπου σπούδασε. Η Tarsila με τα τροπικά τοπία και τις απεικονίσεις από τις φαβέλες, ήθελε να γίνει «ο ζωγράφος της χώρας μου» και ανέπτυξε μια ευδιάκριτη βραζιλιάνικη φωνή στη σύγχρονη τέχνη.

Όταν επέστρεψε στη Βραζιλία και υπολόγισε το οικονομικό κραχ του 1929, και ο προηγουμένως πολυτελής τρόπος ζωής της άλλαξε δραματικά.

Το 1931 πραγματοποίησε μια έκθεση στη Μόσχα, παρακολουθώντας συνεδριάσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος Βραζιλίας. Οι πίνακές της από αυτή την περίοδο αντικατοπτρίζουν την πιο κοινωνικά συνειδητοποιημένη προοπτική της.

Η δουλειά της κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ήταν γεμάτη με ζωηρά χρώματα, εξαιρετικά απλοποιημένες φόρμες και είχε σαφώς βραζιλιάνικα θέματα.

Ο πίνακας της “Abaporu” του 1928 ήταν η έμπνευση για το Manifesto Antropófago, του Βραζιλιάνου συγγραφέα Oswald de Andrade (1890-1954), το οποίο θεωρητικά βοήθησε στη διαμόρφωση της κατεύθυνσης του μοντερνισμού στη Βραζιλία.

Η εξέχουσα θέση και των δύο καλλιτεχνών στον βραζιλιάνικο μοντερνισμό δεν αναγνωρίστηκε εξαρχής, και μόλις στα μέσα του 20ού αιώνα η Malfatti και η Tarsila χαιρετίστηκαν ως εθνικοί αστέρες.

* Ο Candido Portinari κατανοούσε τους πίνακές του ως όχημα κοινωνικής αλλαγής, και συχνά απεικονίζει την καθημερινή Βραζιλία και τους ανθρώπους της.

Έχοντας μεγαλώσει σε μια εργατική οικογένεια, ο Portinari προσπάθησε να δημιουργήσει μια εθνική τέχνη αναπαριστώντας, τη συχνά σκληρή πραγματικότητα της ζωής των εργαζομένων.

Έγινε γνωστός για το σοσιαλιστικό-ρεαλιστικό του στυλ που απεικόνιζε κοινωνικά και φυλετικά θέματα που κυριαρχούσαν στη βραζιλιάνικη κοινωνία.

Ο Portinari σημείωσε μεγάλη επιτυχία κατά τη διάρκεια της καριέρας του και συνεργάστηκε σε πολλά έργα με τον μοντερνιστή αρχιτέκτονα Oscar Niemeyer (1907-2012) – ο οποίος υπήρξε δημιουργός της Μπραζίλια, της νέας πρωτεύουσας της Βραζιλίας κατα το 1960.

Ο Portinari έλαβε διάφορες εικαστικές παραγγελίες υψηλού προφίλ, συμπεριλαμβανομένης της τοιχογραφίας που δημιούργησε για τα κεντρικά γραφεία των Ηνωμένων Εθνών στη Νέα Υόρκη.

* Ο Flávio de Carvalho ήταν μια προκλητική δύναμη του βραζιλιάνικου μοντερνισμού. Ζωγράφος, αρχιτέκτονας, περφόρμανς, παραγωγός θεάτρου και σχεδιαστής, σπούδασε αρχικά πολιτικός μηχανικός στην Αγγλία.

Μετά την επιστροφή του στη Βραζιλία, συμμετείχε σε εθνικούς και διεθνείς αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς για δημόσια κτίρια με απίστευτα φιλόδοξα σχέδια, σχεδίασε και ανέβασε πολλές πρωτοποριακές θεατρικές παραγωγές και ανέπτυξε ένα μοναδικό στυλ ζωγραφικής εμπνευσμένο από τον σουρεαλισμό, τον κυβισμό και τον εξπρεσιονισμό.

Ο De Carvalho αναγνωρίζεται ως πρωτοπόρος της performance art στη Βραζιλία. Το 1956 ανέβασε την Experiencia N.3, περπατώντας στο Σάο Πάολο με μια στολή που είχε σχεδιάσει για άνδρες στις τροπικές περιοχές, η οποία περιλάμβανε μια φούστα, μπλούζα και διχτυωτές κάλτσες, σκανδαλίζοντας το πλήθος που συγκεντρώθηκε για να τον παρακολουθήσει.

* Το έργο του ζωγράφου και ποιητή, Vicente do Rego Monteiro, είναι απόδειξη της εδαφικής εμβέλειας που έφτασε ο βραζιλιάνικος μοντερνισμός, του οποίου ο αναβρασμός εκδηλώνεται πολύ πέρα από τα σαλόνια του Σάο Πάολο.

Ο Monteiro αναζητά τη Βραζιλία μαζί με τους ιθαγενείς, όχι μόνο στους θρύλους και τους μύθους τους, αλλά κυρίως σε μια μοναδική και προηγμένη καλλιτεχνική μορφή που φέρνει τον πρωτόγονο πιο κοντά στο σύγχρονο και αλλάζει τους πόλους διαχωρισμού μεταξύ άγριου και πολιτισμένου.

Αυτό που κάνει τον Monteiro πρωτότυπο ζωγράφο στην πληρότητα του όρου είναι τα έργα του δουλεμένα με ένα πολύ ιδιαίτερο ύφος, το οποίο προκύπτει από την ένωση του κυβισμού και της Art Deco με την πρωτόγονη τέχνη.

Από αυτή τη συγχώνευση μοντέρνου και προγονικού, μια εικονογραφική γλώσσα που εκφράζεται σε πίνακες ζωγραφικής σε ώχρα και γήινους τόνους, ωθώντας τον πρωτόγονο Βραζιλιάνο να εκτοξευτεί οπτικά από τον καμβά και να γίνει σύγχρονος με το μοντέρνο.

* Η οικογένεια του Alfredo Volpi μετανάστευσε από την Ιταλία στη Βραζιλία όταν εκείνος ήταν ακόμη παιδί, μόλις ενός χρόνου και εγκαταστάθηκαν στη γειτονιά Cambuci, στο Σάο Πάολο. Ο Volpi είχε ταπεινή καταγωγή και πριν ξεκινήσει την καλλιτεχνική του σταδιοδρομία εργάστηκε στις κατασκευές, με ειδίκευση στη διακοσμητική τοιχογραφία.

Αυτοδίδακτος, άρχισε να ζωγραφίζει το 1911, αλλά το ενδιαφέρον του για δημοφιλή θέματα αυξήθηκε τη δεκαετία του 1940, όταν άρχισε να ζωγραφίζει θρησκευτικά πορτρέτα, αναπαραστάσεις λαϊκών εορτασμών -συμπεριλαμβανομένων και των διάσημων σημαιών του- και προσόψεις της βραζιλιάνικης δημοτικής και αποικιακής αρχιτεκτονικής.

Από τη δεκαετία του 1940 και μετά, η ζωγραφική του έγινε ολοένα και πιο γεωμετρική, με ζωηρά χρωματικά πεδία, οριοθετημένα από ακανόνιστα περιγράμματα, που χαρακτηρίζονται από εξαιρετική χρήση χρώματος, τις χαρακτηριστικές πινελιές του και τη μοναδική υφή της τέμπερας του -χρώματος που παράγεται από το μείγμα χρωστικών με αυγό, φτιαγμένο από τον ίδιο τον καλλιτέχνη.

Με τα χρόνια, το έργο του κινήθηκε προς τη μείωση των στοιχείων στη σύνθεση, φλερτάροντας με τη γεωμετρική αφαίρεση. Ωστόσο, ποτέ δεν εγκατέλειψε πλήρως την εικονογράφηση. Η πορεία του Volpi παρήγαγε ένα τεράστιο και πολύπλοκο ρεπερτόριο έργων, σε μια εξαιρετική μίξη μεταξύ του σύγχρονου και του δημοφιλούς.

Αν, αφενός, ο καλλιτέχνης έκανε διάλογο με την παράδοση της δυτικής ζωγραφικής, ιδιαίτερα της ιταλικής τέχνης του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, καθώς και με τον βραζιλιάνικο μοντερνισμό, αφετέρου, με την επίσημη σύνθεσή του, το έργο του διαποτίστηκε από αναφορές από τη λαϊκή κουλτούρα.

* Ο Rubem Valentim άρχισε να ζωγραφίζει από παιδί, αυτοδίδακτος καλλιτέχνης ο οποίος αποφοίτησε από την οδοντιατρική το 1946 και άσκησε το επάγγελμα του ενώ συνέχισε να ζωγραφίζει. Το 1948, εγκατέλειψε την οδοντιατρική για να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στις πλαστικές τέχνες. Συμμετείχε στο ανανεωτικό κίνημα στις τέχνες, και το1957 μετακόμισε στο Ρίο ντε Τζανέιρο.

Ταξίδεψε στην Ευρώπη για 3 χρόνια, εκδηλώνοντας ενδιαφέρον για την τέχνη των πρωτόγονων λαών. Τελικά εγκαταστάθηκε στη Ρώμη, δουλεύοντας και κάνοντας εκθέσεις εκεί.

Επέστρεψε στη Βραζιλία το 1966, αφού αποδέχτηκε πρόσκληση από το Κεντρικό Ινστιτούτο Τεχνών του Πανεπιστημίου της Μπραζίλια. Για τη χρονιά που πέρασε δουλεύοντας εκεί, δίδαξε ζωγραφική ενώ παρήγαγε τη δική του συλλογή έργων με έντονες αφρο-βραζιλιάνικες επιρροές. Το έργο του Valentim περιλαμβάνει σύμβολα όπως εργαλεία και βωμούς.

* Τέλος ο Geraldo de Barros υπήρξε μια από τις σημαντικότερες μορφές της βραζιλιάνικης καλλιτεχνικής σκηνής κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα.

Ήταν ένας εφευρετικός και πειραματικός καλλιτέχνης με ποικίλη πρακτική που περιελάμβανε ζωγραφική, φωτογραφία και εργάστηκε επίσης στη χαρακτική, τις γραφικές τέχνες και το βιομηχανικό σχέδιο.

Ήταν ένα από τα ιδρυτικά μέλη του καλλιτεχνικού κινήματος Neo-Concrete, στο Σάο Πάολο, συνιδρυτής του Grupo Ruptura. Έγινε γνωστός για την πρωτοποριακή του δουλειά στην πειραματική αφηρημένη φωτογραφία και τον μοντερνισμό.  

Πειραματίστηκε ακατάπαυστα με ουτοπικά ιδανικά, τα οποία αποκάλυψε μέσα από την εξερεύνηση του σχεδιασμού επίπλων από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1980.

Αναμφίβολα με βραζιλιάνικη οπτική, άντλησε πολλές από τις αισθητικές του επιρροές από την ευρωπαϊκή avant-garde κουλτούρα, από το De Stijl και το Bauhaus μέχρι την ψυχολογία Gestalt. 

Η παρουσίαση στην Royal Academy of Arts μας έδωσε λοιπόν, την μοναδική ευκαιρία να δούμε μια ευρεία ποικιλία έργων από αυτούς τους δέκα σημαντικούς καλλιτέχνες μαζί. Αντιπροσωπεύουν την ιδιαίτερα ποικιλόμορφη φύση μιας τέτοιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας και απεικονίζουν ζωντανά αυτόν τον αιώνα πολιτισμού, ακριβώς αυτή την εποχή της σαρωτικής αλλαγής στη Βραζιλία. Την γέννηση του Μοντέρνου και του Μοντερνισμού.

Το “Brasil! Brasil!” αποκάλυψε τις μεγαλειώδεις πολιτιστικές εικόνες της Βραζιλίας από τον 20ο αιώνα. Ναι, ονειρευτήκαμε πως βρεθήκαμε στην παραλία Copacabana, μία από τις πιο διάσημες παραλίες στον κόσμο!

Η σαρωτική, χρυσαφένια άμμος του Ρίο ντε Τζανέιρο, μήκους 4 χιλιομέτρων με μια διαρκή αίγλη, με τα περίφημα μωσαϊκά του πεζοδρομίου από τον σχεδιαστή τοπίου Roberto Burle Marx, που σκιάζονται από τους ιθαγενείς φοίνικες του Ατλαντικού Δάσους.

Μα ναι! Παίξαμε ποδόσφαιρο με τον θρύλο του ποδοσφαίρου, τον Pelé (1940-2022), γνωστό ως “O Rei” (Ο Βασιλιάς). Ο Πελέ, ήταν κάτι περισσότερο από ποδοσφαιριστής για τη Βραζιλία – ήταν πρεσβευτής για τη χώρα σε όλο τον κόσμο, άμεσα αναγνωρίσιμος σε κάθε ποδοσφαιρόφιλο. Ήταν μια φιγούρα τόσο εμβληματική για τη σύγχρονη εθνική ταυτότητα της Βραζιλίας, που για το μεγαλύτερο μέρος της καριέρας του του απαγορεύτηκε να παίξει σε ξένες ομάδες.

Λικνιστήκαμε νωχελικά με την Carmen Miranda (1909-1955), γνωστή και ως ‘Brazilian Bombshell’ (Βραζιλιάνικη βόμβα). Είναι εκείνη η τραγουδίστρια, χορεύτρια και ηθοποιός με το εμβληματικό καπέλο με φρούτα που φορούσε σε ταινίες και ηχογραφήσεις. Ακόμη την βλέπουμε να απεικονίζεται σε γνωστή μάρκα από μπανάνες.

Μια καλλιτέχνης με μεγάλες επιτυχίες, της πιστώνεται η εκλαΐκευση της μουσικής σάμπα και η μεταφορά της βραζιλιάνικης κουλτούρας στις μάζες παγκόσμια.

Και βέβαια σύραμε ρυθμικά το κορμί μας με την “Μουσική Tropicália”! Δημιουργίες από τα λεγόμενα «χρόνια πρωτοπορίας» -από το 1968 έως το 1978-, καθώς μια ομάδα μουσικών εισήγαγε την άναρχη διασκέδαση του κινήματος Tropicália. Κατάφεραν και ένωσαν τους αφρο-βραζιλιάνικους ήχους και την επιρροή της βραζιλιάνικης ενδοχώρας με το βρετανικό και το αμερικανικό ροκ.

Το άλμπουμ Tropicália: ou Panis et Circencis, με επικεφαλής τις εμβληματικές πλέον μορφές των Gilberto Gil και Caetano Veloso, ήταν κάτι περισσότερο από ένα άλμπουμ με πιασάρικα beat, ήταν μια μορφή πολιτικής διαφωνίας, που απέρριπτε τόσο την εθνικιστική ατζέντα της στρατιωτικής δικτατορίας εκείνη την σκοτεινή δεκαετία, όσο και τις απομονωτικές τάσεις της αντιπολιτευόμενης Αριστεράς.

Σκέψεις και ναι, η σύγχρονη κουλτούρα της Βραζιλίας έχει αφήσει ένα διαρκές σημάδι σε ολόκληρο τον κόσμο μας. Ο βραζιλιάνικος Μοντερνισμός φυσικά, με τη γόνιμη φαντασία και την τεράστια ευκολία στην έκφρασή έφερε με τα εικαστικά έργα του την ευαισθησία και την εικαστική επανάσταση.

Ανέδειξε τις γέφυρες ανάμεσα στην καλλιτεχνική παράδοση και τον πρωτοποριακό ριζοσπαστισμό αυτής της “ποικιλόχρωμης” τεράστιας χώρας.

-----------

** Πληροφορίες για την έκθεση “Brasil! Brasil! The Birth of Modernism”, στην Royal Academy of Arts (Βασιλική Ακαδημία των Τεχνών) στο Λονδίνο, μπορείτε να βρείτε εδώ: https://www.royalacademy.org.uk/exhibition/brasil-brasil

-----------

** Photo: A. KATSIOULA