Γενοκτονία, ξεριζωμός και ελπίδα

Ολοκαύτωμα: γνωστό και ως Shoah. Η εξόντωση των Ευρωπαίων Εβραίων κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου με μαζικές δολοφονίες και διωγμούς

Στολή κρατουμένου στο Άουσβιτς. Prisoner uniform of Louis Miller, about 1944, Auschwitz, Poland. Montreal Holocaust Museum Collection, donated by Cécile Miller, Photograph © Peter Berra

Ηταν μεσημέρι στις 27 Ιανουαρίου 1945, όταν η 60ή Στρατιά του Κόκκινου Στρατού, έφτασε απελευθερωτικά στο φριχτό στρατόπεδο συγκέντρωσης του Τρίτου Ράιχ, Αουσβιτς. Αυτή η μέρα καθιερώθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη ως Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος. Δολοφονήθηκαν από τους Ναζί και τους υποστηρικτές τους, Εβραίοι, Ρομά, Σίντι και Μανούς (Τσιγγάνοι), Πολωνοί, πολιτικοί κρατούμενοι, σοβιετικοί αιχμάλωτοι, σωφρονιστικοί και ποινικοί κρατούμενοι, Μάρτυρες του Ιεχωβά, ομοφυλόφιλοι, κομμουνιστές και άλλοι. Ημέρα Μνήμης για τις γενοκτονίες που ακολούθησαν στο ταξίδι του χρόνου, των Αρμενίων, στην Καμπότζη, τη Ρουάντα, τη Βοσνία και το Νταρφούρ. Φέτος, το θέμα είναι οι «κοινοί άνθρωποι» - οι απλοί άνθρωποι που υπήρξαν θύτες, αδιάφορες παρουσίες, διασώστες, μαχητές, μάρτυρες και θύματα

** Το 2020 εν μέσω πανδημίας και αυστηρής καραντίνας συμπληρώθηκαν Εβδομήντα πέντε χρόνια μετά την απελευθέρωση του Αουσβιτς. Γιορτάστηκε με μια μεγάλη online έκθεση μνήμης από το πρωτοπόρο Μουσείο Καλών Τεχνών (ΜMFA), του Μόντρεαλ στον μακρινό μας Καναδά. Ανέδειξε τις μοίρες των Εβραίων που διώχθηκαν από το ναζιστικό καθεστώς και βρήκαν ασφαλές καταφύγιο στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Με φόντο το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, μέσα από αρχεία, επιστολές, φωτογραφίες, έργα τέχνης και πολλά αντικείμενα που δεν είχαν ποτέ εκτεθεί, βρεθήκαμε μπρος σεοδυνηρά ενθυμήματα από τις πιο σκοτεινές μέρες της παγκόσμιας ιστορίας. Εβραίοι στους δρόμους και τα λιμάνια του ξεριζωμού και της ελπίδας

Η Πύλη του Θανάτου στο Άουσβιτς. Death Gate at Auschwitz II-Birkenau, credit: www.auschwitz.org

Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, περίπου τα δύο τρίτα του εβραϊκού πληθυσμού της Ευρώπης, δολοφονήθηκαν. Η γενοκτονία διαπράχθηκε από τους Ναζί και τους συνοδοιπόρους τους, σε πογκρόμ και μαζικούς πυροβολισμούς, και βέβαια με μια πολιτική εξόντωσης μέσω της εργασίας στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. και στους θαλάμους αερίων και στα φορτηγά αερίου στα γερμανικά στρατόπεδα εξόντωσης, κυρίως στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου, στο Μπέλζετς, στο Τσέλμνο, στο Μαϊντάνεκ, στο Σομπιμπόρ και στην Τρεμπλίνκα στην κατεχόμενη Πολωνία.

Αλλά ας τα δούμε από την αρχή. Η Γερμανία εφάρμοσε τη δίωξη σταδιακά. Μετά τον διορισμό του Αδόλφου Χίτλερ ως καγκελαρίου στις 30 Ιανουαρίου 1933, το καθεστώς έχτισε ένα δίκτυο στρατοπέδων συγκέντρωσης στη Γερμανία για πολιτικούς αντιπάλους και όσους κρίθηκαν «ανεπιθύμητοι», ξεκινώντας από το Νταχάου στις 22 Μαρτίου 1933.

Μετά την ψήφιση του Ενεργοποιητικού Νόμου στις 24 Μαρτίου[6], που έδωσε στον Χίτλερ δικτατορικές εξουσίες στην ολομέλεια, η κυβέρνηση του άρχισε να απομονώνει τους Εβραίους από την κοινωνία των πολιτών. Αυτό περιελάμβανε μποϊκοτάρισμα εβραϊκών επιχειρήσεων τον Απρίλιο του 1933 και θέσπιση των νόμων της Νυρεμβέργης τον Σεπτέμβριο του 1935. Στις 9-10 Νοεμβρίου 1938, οκτώ μήνες μετά την προσάρτηση της Αυστρίας από τη Γερμανία, εβραϊκές επιχειρήσεις και άλλα κτίρια λεηλατήθηκαν ή πυρπολήθηκαν σε όλη τη Γερμανία και την Αυστρία σύμφωνα με όσα έγιναν γνωστά ως Kristallnacht, η «Νύχτα των Κρυστάλλων». Μετά την εισβολή της Γερμανίας στην Πολωνία τον Σεπτέμβριο του 1939, που πυροδοτήθηκε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, το καθεστώς δημιούργησε γκέτο για να διαχωρίσει τους Εβραίους. Τελικά, χιλιάδες στρατόπεδα και άλλοι χώροι κράτησης ιδρύθηκαν σε όλη την κατεχόμενη από τους Γερμανούς Ευρώπη.

Ο διαχωρισμός των Εβραίων στα γκέτο και η γενοκτονία τους κορυφώθηκε με την πολιτική εξόντωσης που οι Ναζί αποκαλούσαν την Τελική Λύση στο Εβραϊκό Ζήτημα, που συζητήθηκε από ανώτερους κυβερνητικούς αξιωματούχους στη Διάσκεψη Wannsee στο Βερολίνο τον Ιανουάριο του 1942.

Καθώς οι γερμανικές δυνάμεις κατέλαβαν εδάφη στην Ανατολή, όλα “αντι-εβραϊκά” μέτρα ριζοσπαστικοποιήθηκαν. Υπό τον συντονισμό των SS, με οδηγίες από την ανώτατη ηγεσία του Ναζιστικού Κόμματος, οι δολοφονίες διαπράχθηκαν εντός της ίδιας της Γερμανίας, σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη και σε εδάφη που ελέγχονται από τους συμμάχους της Γερμανίας.

“Yellow Star” Identification Badge, Montreal Holocaust Museum Collection, donated by André Link, Kίτρινο αστέρι, σήμα αναγνώρισης για τους Γάλλους Εβραίους. Αυτό ανήκε στον Pal Link που συνελήφθη και εργάστηκε στον φούρνο του στρατοπέδου Drancy μέχρι την απελευθέρωσή του το 1944.

Ηταν μεσημέρι στις 27 Ιανουαρίου 1945, όταν η ηρωική 60ή Στρατιά του Κόκκινου Στρατού της Σοβιετικής Ενωσης που προέλαυνε απελευθερώνοντας την ανατολική Ευρώπη από τον ναζιστικό ζυγό, έφτασε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Αουσβιτς.

Φαντάσματα καταρρακωμένων ανθρώπων με υγρά κενά μάτια, λιπόσαρκα προτεταμένα χέρια, φιγούρες εξαϋλωμένες σε ριγέ φορεσιές με γκριμάτσες χαμόγελου, χωρίς κουράγιο να χαρούν τον αέρα της ελευθερίας τους. Συγκλονιστικές εικόνες που χαράχτηκαν στην παγκόσμια συλλογική μνήμη με τα κρεματόρια, τους ομαδικούς τάφους, τα προσωπικά αντικείμενα σε σωρούς και την πύλη του στρατοπέδου να στέκει εκδικητικά ειρωνική «ARBEIT MACHT FREI» (Η εργασία απελευθερώνει) να μας στοιχειώνουν.

Το στρατόπεδο εργασίας που έγινε το φρικτότερο στρατόπεδο εξόντωσης. Στο κολαστήριο των 40 τετραγωνικών χιλιομέτρων της Ναζιστικής Γερμανίας δυτικά της Κρακοβίας εκτοπίστηκαν λοιπόν, περισσότεροι από 1,3 εκατομμύρια άνθρωποι, κυρίως Εβραίοι, Ρομά, Σίντι και Μανούς (Τσιγγάνοι), Πολωνοί, πολιτικοί κρατούμενοι, σοβιετικοί αιχμάλωτοι, σωφρονιστικοί και ποινικοί κρατούμενοι, Μάρτυρες του Ιεχωβά και ομοφυλόφιλοι.

Στο μεγαλύτερο στρατόπεδο εξόντωσης του Τρίτου Ράιχ δολοφονήθηκαν πάνω από 1,1 εκατομμύρια μοναδικοί άνθρωποι με μοναδικές ζωές, δηλητηριασμένοι μαζικά σε θαλάμους αερίων, κατακρεουργημένοι από σφαίρες πυροβόλου όπλου, κρεμασμένοι σε αγχόνες, θανατωμένοι μαρτυρικά από πειραματικές φαρμακευτικές ενέσεις ή απλά αποκαμωμένοι από ασιτία.

Οι άνθρωποι-τέρατα, οι άριοι-φύλακες μεθοδικά εξόντωναν και κακομεταχειριζόταν το διαφορετικό, συνανθρώπους αδύναμους, γυναίκες και παιδιά.

Evacuation of the neighbourhoods north of the Old Port MHM, 2004-6-47-12 HD © Musée d’Histoire de Marseille, Ville de Marseille.

Οταν κάποιος φτάνει στην πύλη και περνά στον ιερό χώρο του στρατοπέδου οι χιλιάδες δολοφονημένοι μάρτυρες γνωρίζει πως «υπάρχουν» ακόμα εκεί. Η «παρουσία» τους απλώνεται και γεμίζει ανατριχιαστικά το θυσιαστήριο. Επικρατεί μια εκκωφαντική ησυχία, ούτε πουλιά δεν ακούγονται και πλημμυρίζεις από δέος για τις τρομακτικές απώλειες και από οργή για τα ανθρώπινα έργα.

Αυτή η μέρα η 27η Ιανουαρίου, καθιερώθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη ως Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος. Δολοφονήθηκαν Εβραίοι αλλά και άλλες ομάδες που κρίθηκαν «φυλετικά κατώτερες» ή «ανεπιθύμητες»: Σοβιετικοί στρατιώτες και πολίτες αιχμάλωτοι σε κατεχόμενες περιοχές, Πολωνοί μη Εβραίοι, Μαύροι Γερμανοί, άτομα με ειδικές ανάγκες, ομοφυλόφιλοι, Μάρτυρες του Ιεχωβά, Κομμουνιστές και άλλοι πολιτικοί αντιφρονούντες, συνδικαλιστές, καλλιτέχνες και κάποιοι Καθολικοί και Προτεστάντες κληρικοί που διώχτηκαν ή θανατώθηκαν. Ο αριθμός των θυμάτων ανεβαίνει σημαντικά και κάποιες εκτιμήσεις τοποθετούν το συνολικό αριθμό των θυμάτων του Ολοκαυτώματος στον υψηλό αριθμό των 26 εκατομμυρίωνψυχών, όμως η πιο αξιόπιστη εκτίμηση θεωρούνται τα 11 εκατομμύρια.

Police report dated July 17 concerning the painting of stars of David on the Elbeuf synagogue. RMM. fabrique des savoirs, Archives patrimoniales

Η Ημέρα Μνήμης αφορά και τις γενοκτονίες που ακολούθησαν δυστυχώς στο ταξίδι του χρόνου σε ολόκληρο τον κόσμο.Η γενοκτονία των Αρμενίων, οι μαζικές δολοφονίες στην Καμπότζη, τη Ρουάντα, τη Βοσνία και το Νταρφούρ. Θυμόμαστε και αναλογιζόμαστε τις μοναδικές ζωές, τα εκατομμύρια των θυμάτων.

Φέτος, το θέμα αυτής της ημέρας είναι οι «κοινοί άνθρωποι» - οι απλοί άνθρωποι που υπήρξαν θύτες, αδιάφορες παρουσίες, διασώστες, μαχητές, μάρτυρες και πρώτιστα θύματα.

Notice regarding registration instructions for Jewish people or companies, October 15, 1940. Affiche relative aux mesures d'inscription des juifs et entreprises juives, 15 octobre 1940. RMM. Fabrique des savoirs, Archives patrimoniales

Σε κάθε γενοκτονία οι δράστες έχουν επιλογές, οι απλοί άνθρωποι έχουν επιλογές. Μπορεί οι επιλογές να ήταν ή να φαίνονταν περιορισμένες αλλά οι απλοί άνθρωποι ήταν αυτοί που μπορούσαν να πάρουν γενναίες αποφάσεις, να σώσουν, να κρυφτούν ή να κρύψουν, να σταθούν όρθιοι, να πολεμήσουν, να αντισταθούν.

Αλλά επίσης απλοί άνθρωποι έπαιρναν αποφάσεις να αγνοήσουν ότι συνέβαινε γύρω τους, να είναι αδιάφοροι, να επιτρέψουν να συνεχιστεί η γενοκτονία και ο πόλεμος.

Το φετινό θέμα, τονίζει τους απλούς ανθρώπους που άφησαν να συμβεί η γενοκτονία, τους απλούς ανθρώπους που διέπραξαν ενεργά τη γενοκτονία και τους απλούς ανθρώπους που διώχθηκαν, τα θύματα. Επίσης τους αξιόλογους απλούς ανθρώπους που βοήθησαν, να σώσουν συνανθρώπους τους, όλους τους απλούς ανθρώπους που αντιστάθηκαν στο τέρας!

Όλοι εκείνοι οι απλοί άνθρωποι, οι σκεπτόμενοι που παίζουν και μπορούν να παίξουν τον σημαντικότερο και μεγαλύτερο ρόλο στην Ιστορία του κόσμου.

Ακόμα και σήμερα δυστυχώς υπάρχουν κάποιοι μισάνθρωποι με φασιστικές νοοτροπίες για κάθε τι διαφορετικό, αναπνέουν και ζουν δυστυχώς δίπλα μας. Βλέπουμε ακόμα τι γίνεται στην Ουκρανία και την Ρώσικη εισβολή στην καρδιά της Ευρώπης που συμπληρώνει σε λίγο έναν χρόνο με πολλά θύματα και ξεριζωμένους.

Photograph of passengers on the Sherpa Pinto Ship’s deck, 1944. Montreal Holocaust Museum Collection, donated by Maurice Shenkier

Το 2020 εν μέσω πανδημίας και αυστηρής καραντίνας συμπληρώθηκαν Εβδομήντα πέντε χρόνια μετά την απελευθέρωση του Αουσβιτς, από τότε που οι στρατιώτες του σοβιετικού στρατού κινηματογράφησαν την αποτρόπαια φρίκη που ταξίδεψε στα πέρατα του κόσμου για να θυμίζουν αυτές οι σκηνές το κτήνος που μπορεί να κρύβεται μέσα σε κάποιους ανθρώπους αλλά και τον τρόμο του ναζισμού και του καθολικού πολέμου.

Γιορτάστηκε με μια μεγάλη online έκθεση μνήμης από το πρωτοπόρο Μουσείο Καλών Τεχνών (ΜMFA), του Μόντρεαλ στον μακρινό μας Καναδά. Ανέδειξε τις μοίρες των Εβραίων που διώχθηκαν από το ναζιστικό καθεστώς και βρήκαν ασφαλές καταφύγιο στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Με φόντο το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, μέσα από αρχεία, επιστολές, φωτογραφίες, έργα τέχνης και πολλά αντικείμενα που δεν είχαν ποτέ εκτεθεί, βρεθήκαμε μπρος σεοδυνηρά ενθυμήματα από τις πιο σκοτεινές μέρες της παγκόσμιας ιστορίας. Εβραίοι στους δρόμους και τα λιμάνια του ξεριζωμού και της ελπίδας

Auguste Rodin (1840-1917), The Defence or The Call to Arms, 1879 (cast 1899), bronze. Cast Léon Perzinka, Paris. MMFA, purchase, Horsley and Annie Townsend Bequest. Photo MMFA, Christine Guest

Τέσσερα μουσεία και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού - το «La Fabrique des Savoirs» στο Ελμπέφ (Ενωση των Μητροπολιτικών Μουσείων της Ρουέν στη Νορμανδία), το «Musée d'Histoire» της Μασσαλίας, το Μουσείο Καλών Τεχνών (MMFA) και το Μουσείο του Ολοκαυτώματος στο Μόντρεαλ ενώθηκαν για να μπορέσουν να αναδείξουν τις τραγικές μοίρες των Εβραίων που διώκονταν από το ναζιστικό καθεστώς, μέσα από μια μεγάλη εικονική έκθεση που είχε τίτλο «Ports of Exile, Home Harbours».

Η Ρουέν, η Μασσαλία και το Μόντρεαλ είναι τρεις πόλεις, μεγάλα λιμάνια που χτίστηκαν και μεγαλούργησαν από το εμπόριο. Τα μουσεία τους διαθέτουν συλλογές που όχι μόνο μαρτυρούν το λαμπρό παρελθόν τους, όμως διατηρούν και μοναδικά εκθέματα από τις πιο σκοτεινές μέρες της ιστορίας. Αυτή η εικονική έκθεση που διοργανώθηκε από τα δύο γαλλικά και τα δύο καναδικά ιδρύματα που βρίσκονται σε ιστορικές-εμβληματικές τοποθεσίες, έγινε με σκοπό να αποτίσουν φόρο τιμής στους Εβραίους, άνδρες και γυναίκες των οποίων οι μοίρες χαράχτηκαν ανεξίτηλα από γεγονότα που τους οδήγησαν σε τραγωδίες αλλά και σε φυγή σε νέες πατρίδες.

Από την κατεχόμενη Νορμανδία έως την ελεύθερη Προβηγκία η έκθεση παραστατικά ανακατασκεύασε τις τραγικές ζωές των Γάλλων και Ευρωπαίων Εβραίων ανδρών και γυναικών οι οποίοι κυνηγήθηκαν από τους ναζί κατακτητές και τους συνεργούς τους ή ακόμα και από το φιλοναζιστικό καθεστώς Βισύ, και των οποίων τα μονοπάτια της φυγής κατέληξαν είτε σε αναγκαστική απέλαση σε άλλους τόπους ή στην εξορία αναζητώντας νέες πατρίδες.

Otto Dix (1891-1969), Portrait of the Lawyer Hugo Simons, 1925, tempera and oil on plywood. MMFA, purchase, grant from the Government of Canada under the terms of the Cultural Property Export and Import Act, gifts of the Succession J.A. DeSève, Mr. and Mrs. Charles and Andrea Bronfman, Mr. Nahum Gelber and Dr. Sheila Gelber, Mrs. Phyllis Lambert, the Volunteer Association and the Junior Associates of the MMFA, Mrs. Louise L. Lamarre, Mr. Pierre Théberge, the Museum's acquisition fund, and the Horsley and Annie Townsend Bequest. Photo MMFA, Brian Merrett. © Estate of Otto Dix / SOCAN (2020)

Με φόντο το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, μέσα από αρχεία, επιστολές, φωτογραφίες, έργα τέχνης και πολλά αντικείμενα που δεν έχουν εκτεθεί ποτέ, βουτήξαμε σε αναμνήσεις φυλλομετρώντας ανθρώπινες ζωές και προσωπικά βιώματα. Παρακολουθήσαμε να ξετυλίγεται το νήμα σε ιστορίες ελπίδας που εκτυλίχθηκαν στο μακρύ ταξίδι προς την εξορία, το χτίσιμο μιας νέας ζωής, αλλά και την αναζήτηση της κλεμμένης κληρονομιάς και παράδοσης.

Λόγω της πανδημίας από τον COVID-19 το μουσείο παρέμενε κλειστό, προχώρησε όμως στην παρουσίαση αυτής της μεγάλης έκθεσης διαδικτυακά ώστε να την παρακολουθήσει και να «ξεναγηθεί» όσο το δυνατόν περισσότερος κόσμος παγκόσμια.

Οι θύμησες από το Ολοκαύτωμα και τον ανθρώπινο σπαραγμό πρέπει να παραμείνουν το αποτρόπαιο παράδειγμα για να μην υποστεί ποτέ καμιά ανθρώπινη ύπαρξη το διωγμό και τον θάνατο, να μην βιώσει κανείς τον ρατσισμό και την περιθωριοποίηση και ο κόσμος μας καθώς θα γίνεται ανεκτικός και αλληλέγγυος προς όλους και σε όλα, ίσως τότε μόνο να ανατείλει η ειρήνη, η ισότητα και η ευημερία στα μελλούμενα και στις γενιές που θα ακολουθήσουν.

Οι άνθρωποι, οι απλοί άνθρωποι, όλοι εμείς έχουμε την δύναμη! Την μοναδική δύναμη να αλλάξουμε τον κόσμο. Την δύναμη να προστατεύουμε και να σεβόμαστε πάντα την διαφορετικότητα και τότε μόνο θα ταξιδέψουμε με τις επόμενες γενιές στο μέλλον και την παγκόσμια Ειρήνη.

** Πληροφορίες για την online έκθεση «Ports of exile, home harbours», στο Μουσείο Καλών Τεχνών (ΜMFA), του Μόντρεαλ, μπορείτε να βρείτε εδώ: https://www.mbam.qc.ca/en/ports-of-exile-home-harbours/

** Περιηγηθείτε εδώ στις τρεις μεγάλες ενότητες των Μουσείων: https://destinees-juives.expositionsvirtuelles.fr/en/