Louise Bourgeois / Λουίζ Μπουρζουά: μια επαναστάτρια της τέχνης. Φεμινίστρια, ακτιβίστρια με ριζοσπαστικά ψυχαναλυτικά έργα γεμάτα ποιητικές παραβολές

Τρυφερότητα και βία, αποδοχή και αμφισβήτηση, αμφιθυμία και πίστη, πόνος και ενδυνάμωση, φόβος και λύτρωση. Η τραυματική παιδική της ηλικία έφερε τον «εξορκισμό» στα έργα της δημιουργώντας υπέροχα γλυπτά, εγκαταστάσεις με κεντρική εικόνα την αράχνη, σχέδια, ζωγραφικά έργα και αριστουργηματικές εκτυπώσεις με θέματα προσωπικά, μητρότητας, θραυσμένης οικογένειας, ταυτότητας φύλου και σώματος, έτσι ώστε να μπορέσει να σταθεροποιηθεί συναισθηματικά. Το φθινόπωρο του 2017 απολαύσαμε μια μεγάλη έκθεση με τίτλο «Louise Bourgeois: An Unfolding Portrait» στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (ΜοΜΑ) που μας κατέδειξε το μεγαλείο της δημιουργικής σκέψης της
Μια γιγαντιαία αράχνη είχε εγκατασταθεί την άνοιξη μέχρι και τις αρχές Νοέμβρη δίπλα στο κανάλι στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ).
Ο κόσμος έτρεξε εντυπωσιασμένος να επεξεργαστεί και να φωτογραφηθεί με το “εξωγήινο” πλάσμα, με τα εντυπωσιακά ψηλά πόδια που έστεκε υπομονετικά και σχεδόν απειλητικά αλλά περίεργα αρμονικά με το περιβάλλον και τον αττικό ουρανό.

Το περίεργο “άλιεν” ήρθε και ανασκάλεψε την συλλογική μας μνήμη και έσφιξε μια γροθιά στο μέρος της καρδιάς καθώς η πλαστικότητα και η αισθητική του αποτυπωνόταν και έφτιαχνε νέα συναισθήματα μέσα μας.
Το γλυπτό έχει όνομα, το λένε “Maman” και είναι έργο της Louise Bourgeois / Λουίζ Μπουρζουά (1911-2010).
Οι γιγάντιες αράχνες της συγκαταλέγονται ανάμεσα στα πιο διάσημα έργα της Γαλλο-Αμερικανίδας δημιουργού.
Ένα από τα πρώτα έργα της σειράς, φτιαγμένο από ατσάλι, παρουσιάστηκε στο Brooklyn Museum το 1994, σχεδόν 50 χρόνια αφότου η Bourgeois έφτιαξε το πρώτο της σχέδιο αράχνης το 1947.
Το Maman, λοιπόν, το μεγαλύτερο έργο της σειράς, είναι φτιαγμένο από χάλυβα και μάρμαρο και έχει ύψος πάνω από δέκα μέτρα. Υπήρξε η πρώτη ανάθεση του Turbine Hall της Tate Modern το 2000. Στη συνέχεια το μνημειώδες Maman χυτεύθηκε σε μια έκδοση από μπρούτζο, χάλυβα και μάρμαρο και ταξίδεψε για πρώτη φορά στην Αθήνα την περασμένη άνοιξη του 2022 από τον οργανισμό ΝΕΟΝ και το ΚΠIΣΝ.
Με είκοσι μαρμάρινα αυγά στο υπογάστριό του, το γλυπτό ενσωματώνει ιδέες μητρικής προστασίας. Η Bourgeois δήλωσε ότι το Maman συμβολίζει τη μητέρα της, μια υφάντρια και συντηρήτρια ταπισερί, με την οποία αισθανόταν μεγάλη οικειότητα και ασφάλεια και της οποίας ο πρόωρος θάνατος ώθησε την Bourgeois να χρησιμοποιήσει την τέχνη της για να εξερευνήσει αισθήματα απώλειας και εγκατάλειψης.
Το σώμα της αράχνης, με την περίκλειστη μήτρα του και τα οκτώ πόδια δημιουργεί μια μοναδική αρχιτεκτονική εμπειρία που δρα ως μια μεταφορά για το σπίτι και τον περίπλοκο ιστό των ανθρώπινων σχέσεων και των διαπλεκόμενων αλληλεξαρτήσεών τους. Το Maman αντανακλά διφορούμενα, αντιφατικά και πολύπλοκα συναισθήματα γύρω από την εμπειρία της ίδιας της καλλιτέχνιδας από τη μητρότητα. Ορθή πάνω σε λεπτά, αρθρωτά πόδια, προκαλεί φόβο και αγχωτικά παγίδευση. Συνεχίζει για δεκαετίες να προκαλεί τον ψυχισμό μας.

Η Louise Bourgeois γεννήθηκε στο Παρίσι την ημέρα των Χριστουγέννων του 1911. Ήταν το δεύτερο από τα τρία παιδιά μιας οικογένειας που αποκαθιστούσε και εμπορευόταν μεσαιωνικές και αναγεννησιακές ταπισερί. Ο πατέρας της, Louis, ήταν ένας δεσποτικός, ευέξαπτος άνθρωπος. Η Bourgeois αντιμετώπιζε τα ξεσπάσματά του στο οικογενειακό τραπέζι κατασκευάζοντας μικροσκοπικές φιγούρες από ψωμί ¬-ένα πρώιμο παράδειγμα της μόνιμης συνήθειάς της να διαχειρίζεται τα συναισθήματά της χρησιμοποιώντας τα χέρια της- τις οποίες στη συνέχεια διαμέλιζε και έτρωγε.
Ολόκληρο το έργο της είναι αναγνωρίσιμο με την πρώτη ματιά. Αποπνέει έντονα συναισθήματα. Τρυφερότητα και βία, αποδοχή και αμφισβήτηση, αμφιθυμία και πίστη, πόνο και ενδυνάμωση, φόβο και λύτρωση. Ψυχαναλυτικά έργα γεμάτα ποιητικές παραβολές. Μια πλημμύρα συναισθημάτων. Μέσα από τα πρόωρα έργα διακρίνουμε τον φόβο της πτώσης, που αργότερα έγινε η τέχνη της πτώσης. Αλήθεια, πως να πέσει κάποιος χωρίς να πληγωθεί; Με την τέχνη να αιωρείται ψηλά για να θυμίζει, να δείχνει δρόμους, να θεραπεύει και να θωρακίζει. Έζησε όλη την ζωή δημιουργώντας με το έργο της, ένα οδηγό επιβίωσης, έπλεξε έναν ιστό ασφάλειας...
Έγινε λοιπόν, περισσότερο γνωστή για τις αράχνες της. Υπερβολικά μεγάλες, πραγματικά άξιες θαυμασμού, όπως το γιγαντιαίο αρθρόποδο στην αυλή του ΚΠΙΣΝ στο Φάληρο.
Το Φθινόπωρο του 2017 θαυμάσαμε ένα αντίστοιχο γλυπτό ύψους επτά μέτρων που έχει στηθεί στο αίθριο του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (ΜοΜΑ) και η εικόνα του μάλιστα είχε γίνει viral στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Αγκάλιαζε προστατευτικά, φαινόταν σαν να κάθεται πάνω σε ένα περίβλημα από συρματόπλεγμα που μέσα του έκλεινε ένα περίεργο συνονθύλευμα αντικειμένων από κόκκαλο, χρυσό, ξύλο, ασήμι, καουτσούκ και γυαλί, γεμάτο από διάσπαρτα μεγάλα κομμάτια εκλεκτής ποιότητας υφασμάτων ταπετσαρίας.

Ηλίου φαεινότερο πως το τελευταίο υλικό είναι εκείνο που την σημάδεψε, καθώς η Bourgeois γεννήθηκε σε μια οικογένεια συντηρητών-ανακατασκευαστών ταπετσαρίας στο Παρίσι. Τα πρώτα της έργα τέχνης ήταν σχέδια που επινοούσε – παιδί ακόμη – για να βοηθήσει την οικογενειακή επιχείρηση. Οταν ένα ύφασμα έλειπε ή διαλυόταν μπορούσε να αντικατασταθεί και να συμπληρωθεί από μια εικόνα. «Τι είναι το σχέδιο; Μια έκκριση, όπως ένα νήμα στον ιστό της αράχνης» έγραψε κάποτε η Μπουρζουά.
Βέβαια η Louise ήταν κάτι περισσότερο από γλύπτης. Οσο γοητευτικό και απειλητικό έστεκε το γλυπτό στο αίθριο του μουσείου ήταν μόνο η αρχή μιας αποκαλυπτικής, πραγματικά συναρπαστικής έκθεσης με το όνομα της «Louise Bourgeois: An Unfolding Portrait» (Μια αποκαλυπτική εικόνα).
Τα εκθέματα είχαν καταλάβει ολόκληρο τον τρίτο όροφο του μουσείου και διερευνήθηκε επισταμένως μέσα από τις εκτυπώσεις, τα βιβλία και τα γλυπτά, τη δημιουργική διαδικασία της διάσημης γλύπτριας.

Το τυπωμένο έργο της Μπουρζουά, είναι μια λιγότερο γνωστή πτυχή της δουλειάς της, όμως πρόκειται για είναι τεράστιο έργο και περιλαμβάνει περίπου 1.200 εκτυπωμένες συνθέσεις που δημιουργήθηκαν κατά κύριο λόγο τις δύο τελευταίες δεκαετίες της ζωής της αλλά και στην αρχή της σταδιοδρομίας της στη δεκαετία του 1940. Το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης διαθέτει ένα πολύτιμο αρχείο αυτού του υλικού και η έκθεση προέβαλε έργα από τη δική του συλλογής μαζί με σπάνια δάνεια από άλλες συλλογές.
Και ενώ δημιούργησε περίπου δώδεκα εκατοντάδες εκτυπώσεις κατά τη διάρκεια της ζωής της και σχεδόν όλες βρίσκονται στο Μουσείο, το κοινό με δέος εξερεύνησε και στάθηκε με θαυμασμό μπρος σε μια επιλογή διακοσίων εξήντα τριών εκτυπώσεων και είκοσι τριών γλυπτών -κατασκευές από ξύλο, μάρμαρο και χαλκό- τα οποία ήταν τοποθετημένα στις μεγάλες αίθουσες όχι με χρονολογική σειρά αλλά ενοποιημένα θεματικά.

Μόνο θαυμασμός για την ικανότητα και την τέχνη της που τροφοδοτήθηκε από την ανάγκη της να εξορκίσει το άγχος και τη θλίψη που βίωσε και γέμισε την πρώιμη τρυφερή παιδική της ηλικία, στη Γαλλία.
Οταν η μικρή Louise ήταν πέντε χρονών, η μητέρα της αρρώστησε και δεν ανένηψε ποτέ πραγματικά. Τότε ο πατέρας της εγκατέστησε την ερωμένη του στο σπίτι, με την πρόφαση ότι τα τρία του παιδιά χρειάζονται μια αγγλίδα δασκάλα. Η μητέρα συναινούσε και υπέφερε σιωπηρά αλλά η μικρή Λουίζ δυσανασχετούσε.
Οταν η μητέρα της πέθανε, το 1932, η Louise έχασε το στήριγμά της, κατέρρευσε η συναισθηματική της ασφάλεια, με αποτέλεσμα να εγκαταλείψει τις σπουδές της στα μαθηματικά και τη φιλοσοφία. Στράφηκε και ασχολήθηκε με την εκτύπωση, ενδεχομένως για να ευχαριστήσει τον πατέρα της -ο οποίος μάλιστα ήταν συλλέκτης- πληγωμένη βαθιά από την σχέση τους αλλά και για την συνοχή της οικογένειας.
Το 1938 όμως συναντήθηκε με τον Αμερικανό ιστορικό της τέχνης Ρόμπερτ Γκολντγουότερ στο Παρίσι, στο κατάστημά της όπου εκείνος πήγε να αγοράσει μια επιλογή από εκτυπώσεις έργων του Πάμπλο Πικάσο. Γνωρίστηκαν και μόλις τρεις εβδομάδες αργότερα τον παντρεύτηκε και αμέσως μετακόμισαν στη Νέα Υόρκη. Φυγή και δημιουργία οικογενειακής ασφάλειας. Μαζί μεγάλωσαν τρεις γιους.

Χωρίς καθυστέρηση αγόρασε ένα δικό της μικρό εκτυπωτικό ασχολούμενη με σχέδια, ζωγραφική και φυσικά εκτυπώσεις. Στην αμερικάνικη Μητρόπολη γνωρίζεται με τους σουρεαλιστές δημιουργούς οι οποίοι είχαν εγκαταλείψει την Γαλλία για τις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και παρουσιάζει την πρώτη της προσωπική έκθεση το 1945. Τη δεκαετία του πενήντα στρέφεται στη γλυπτική και μάλιστα εγκατέλειψε τις εκτυπώσεις για δεκαετίες.
Το 1954 προσχώρησε στην Αμερικάνικη Ομάδα Αφηρημένων Καλλιτεχνών και κατασκευάζει όρθιες δομές από μάρμαρο, γύψο και χαλκό. Οι εσωτερικές συγκρούσεις της στην πραγματική ζωή την έστρεψαν να αποτυπώσει τις εμπειρίες και τους αγώνες της μέσα από μια μοναδική μορφή τέχνης. Το 1958 εγκαθίστανται με τον σύζυγό της σε ένα σπίτι στο Τσέλσι του Μανχάταν όπου έζησε και εργάστηκε για το υπόλοιπο της ζωής της.
Από το 1973 διδάσκει σε Ινστιτούτα, Κολέγια και σε πολλά δημόσια σχολεία στο Λονγκ Αϊλαντ. Γίνεται μέλος της Ομάδας Καταπολέμησης της Λογοκρισίας μιας φεμινιστικής συλλογικότητας που υπερασπίστηκε με πάθος τη χρήση σεξουαλικών εικόνων σε έργα τέχνης.
Η Louise Bourgeois εξέθεσε την πρώτη αναδρομική της έκθεση το 1982 όταν ήταν 71 χρονών, στο ΜοΜΑ και επίσης είχε μια άλλη αναδρομική του έργου της το 1989 στη Documenta 9 στο Κάσελ της Γερμανίας. Το 2000 μάλιστα τα έργα της επιλέχθηκαν να προβληθούν κατά τα εγκαίνια της Tate Modern στο Λονδίνο.

Κατά τη διάρκεια της μακράς σταδιοδρομίας της, έχει εξερευνήσει μια ποικιλία θεμάτων συμπεριλαμβανομένης της θαλπωρής, της ασφάλειας και της οικογένειας, της σεξουαλικότητας, του φύλου και του σώματος, καθώς και του θανάτου αλλά και του υποσυνείδητου. Παρόλο που η Bourgeois εξέθεσε με τους αφηρημένους εξπρεσιονιστές και το έργο της έχει πολλά κοινά με το σουρεαλισμό και τη φεμινιστική τέχνη, δεν μπορούμε να το συνδέσουμε αποκλειστικά με ένα συγκεκριμένο καλλιτεχνικό κίνημα.
Τα τελευταία χρόνια επανεξέταζε συνεχώς τα θέματα της τέχνης της τα οποία εξελίχθηκαν στο χρόνο μέσα από τα συναισθήματα της και τον εσωτερικό της αγώνα για μια ολόκληρη ζωή. Πάντα υποστήριζε πως δεν υπήρχε «ανταγωνισμός» μεταξύ των μέσων που χρησιμοποίησε σημειώνοντας ότι «λένε το ίδιο πράγμα με διάφορους τρόπους».
Από την δεκαετία του 90 δραστηριοποιούνταν μάλιστα ακτιβιστικά στο αγώνα κατά του AIDS και την οργάνωση ACT UP. Το 2010 κατά τον τελευταίο χρόνο της ζωής της δημιουργούσε ακατάπαυστα. Στα 98 της χρόνια χρησιμοποίησε την τέχνη της για να μιλήσει για την ισότητα των ομοφυλόφιλων και της LGBT κοινότητας φτιάχνοντας μια υπέροχη εκτύπωση που απεικονίζει δύο ολοκόκκινα λουλούδια ενωμένα σε ένα μίσχο με τίτλο «I do».

Η… μπουρζουά επαναστάτρια της τέχνης, πέθανε πλήρης ημερών αφήνοντας βαριά παρακαταθήκη τραυματικά αλλά και λυτρωτικά, έργα. Το μουσείο φρόντισε να ψηφιοποιήσει όλες τις εκτυπώσεις της μεγάλης καλλιτέχνιδας που έχει στην κατοχή του και ο επισκέπτης μπορεί ηλεκτρονικά να θαυμάζει και να ανατρέχει στην πολύτιμη συλλογή.
Στα γιγαντιαία αρθρόποδα αλλά και σε ολόκληρο το έργο της, αποτυπώνονται τιτάνιοι συναισθηματικοί αγώνες γεμάτοι μοναξιά, άγχος, θυμό, ζήλια, απελπισία που ψυχαναλυτικά θεραπεύονται μέσα από την δημιουργικότητα της τέχνης της. Ωριμάζουν τα συναισθήματα και γίνονται συνείδηση περνώντας στο βασίλειο της αποδοχής για να απαλυνθεί ο πόνος, μιλώντας κατευθείαν στο θυμικό και την ψυχή όχι μόνο του καλλιτέχνη αλλά του καθενός μας ξεχωριστά.
**Το ψηφιοποιημένο έργο της Louise Bourgeois στο MoMA μπορείτε να το βρείτε εδώ: https://www.moma.org/s/lb/curated_lb/
** Πληροφορίες για την αναδρομική έκθεση «Louise Bourgeois: An Unfolding Portrait» του 2017 στο MoMA θα βρείτε εδώ: https://www.moma.org/calendar/exhibitions/3661?
Photo: 1. Απόψεις της έκθεσης «Louise Bourgeois: An Unfolding Portrait» του 2017/ Museum of Modern Art, Photograph by John Wronn, © 2017 The Easton Foundation/Licensed by VAGA, NY.
2. Louise Bourgeois, Maman (1999), Νίκος Καρανικόλας © The Easton Foundation / Άδεια αναπαραγωγής από τον ΟΣΔΕΕΤΕ, Αθήνα, και τη VAGA at ARS, Νέα Υόρκη, ΗΠΑ, σε έκθεση διοργανωμένη από τον οργανισμό NEON και το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος στο ΚΠΙΣΝ, Αθήνα, 2022
3. Το έργο Μaman το 2000 κατά τα εγκαίνια της Tate Modern στο Λονδίνο (c) The Easton Foundation, Photo (c) Tate
Comments